Beschreibung von Köln, Erzbischöfliche Diözesan- und Dombibliothek, Cod. 83-II

Bibliographische Beschreibung

Handschriftentitel
COMPUTISTICAL TREATISES, including Calendarium Reims, Scholia in Arati Phaenomena, works of Jerome, Isidore, Bede, etc.
Entstehungsort
Köln
Entstehungszeit
8/9c
Entstehungszeit
dated 798 and 805
Beschreibstoff
Parchment
Umfang
vii + 219 + i.
Format
365 mm x 265 mm
Persistenter Identifier
urn:nbn:de:hbz:kn28-3-11342 Persistent Identifier (URN)
Weitere Angaben
Land
Deutschland
Ort
Köln
Sammlung
Dombibliothek
Signatur
Köln, Dombibliothek Hs. 83-II
Frühere Signatur
Darmst. 2084
Katalogsignatur
HMML Microfilm-No.: 35,120
Frühere Signatur
"24" (bis, earlier fond number, ff. 1r and 2r)

Zustand und Zusammensetzung

Lagenstruktur
[7], i 1+8+1, ii 4, iii-iv 8, v 6, vi-vii 8, viii 6, ix 8, x 6-3, xi-xix 8, xx 4, xxi-xxiii 8, xxiv 4-2, xxv-xxvii 8, xxviii 6+2 (signature on 6th, two singles at end were previously a separate bifolium), xxix 8, xxx 6+2 (two added at end, signature on 6th), [1]. Quire signatures V, VI, XI, XIII- XXIII, XXVI-XXVIII, XXX(xxix)-XXXI(xxx) visible entire or partly trimmed; XXVIII and XXXI(xxx) on 6th (see collation).
Seiteneinrichtung
Written space: 273 mm x 203 mm 38 lines. ¶ Long lines. Dry-point ruling, double bounding lines prickings at outer bounding line text above top line.

Schrift und Hände

littera carolina. Many hands.

Buchschmuck

  • At least 16 major tituli in square capitals (usually red), usually with uncial E, often with uncial h and/or D;
  • lesser tituli and capitula titles in uncials (normally red);
  • tituli twice in rustic capitals (addition on 69v, and 204r);
  • 9- and 5-line plaitwork initials on 2r and 5r.
  • Through most of codex, initials are 2 to 11 lines, pen-decorated in red and black in simple designs;
  • 1- to 4-line incidental initials, red and/or black;
  • diagrams and rotae in black, red, green.
  • Different decoration on ff. 146r-171v (quires xxi-xxiv, Titel: Scholia in Arati Phaenomena ), with multicolored initials up to 15 lines, in Insular-influenced style (reddish brown, orange-red, green, tan, gray-blue);
  • initials on 146r-153v are more elaborate, including beast and bird heads, (also human head on 146r), with red-dot decoration;
  • astrological illustrations on ff. 154v-167r, the following painted in colors: moon 154v (winged Selene with cresent on head, in chariot drawn by two horses), Arcturus Minor et Maior 155r-v, Serpens 156r, Hercules 156v;
  • other constellations added later in ink outline (poor quality work), some done in part or left blank;
  • in this Aratus section, tituli are also in square capitals with a few uncial letters (as in rest of codex), but smaller than elsewhere, and here also stroked with colors;
  • likewise incidental initals stroked with colors. The illustrations in color may also be a little later than the original phase of the book's production, since the quality of work is not as good as in the decorated initials in this section. On the illustrations, see G. Thiele, op. cit. below, and Bischoff, "Über Einritzungen ", loc. cit. below.

Hinzufügungen

9c corrections (although for the most part, texts remain corrupt), tironian notes; a few modern notes in margin.

Geschichte der Handschrift

Herkunft

"Codex sancti petri scriptus sub pio patre hildebaldo archiepiscopo" ( f. 1r - Hildebald Abp. of Köln 786-819 ).

annales Colonienses in Paschal table f. 76v

list of names, mentioning also Hildebald and Charlemagne, f. 219v; see also Calendarium additions ff. 72v-76r.

This manuscript is a collection of texts from Irish and Anglo-Saxon schools, according to W. Stevens, "Sidereal Time ", loc. cit. This is one of the four manuscripts which Bischoff named as being among those which without any doubt originated at Köln ( "Panorama ", loc. cit.); this ms. is probably also listed in the Köln catalogue of 833. Evidence for origin at Köln includes owner marks ff. 1r and 219v (mention of Hildebald and Charlemagne), Calendarium ff. 72v-76r, and notes added in paschal tables f. 76v. Uniform page layout, similar rubrication, and quire signatures written by text hands indicate that the codex was intended as a unified book, although built up from booklets of various texts, apparently begun in 798 and completed in 805; ff. 2-14 (quires i-ii) may be the earliest part of the codex, where text on 14v calculates the current date as A.D. 798, which is also 1st year of paschal table f. 76v; or this ms. may be copied from an exemplar dating from 798; date 805 given as current year ff. 55r and 76r. Quires xxi-xxiv form a booklet with distinctively more elaborate decoration; elsewhere there are blank pages or half-pages at ends of some quires; changes of hand usually occur between quires. As noted by C.W. Jones, Bedae Pseudepigrapha, p. 115, this ms. is "one of the most important of the early computistical manuscripts in every respect, but the texts are carelessly copied." The many errors remain, for the most part, uncorrected. Not identifiable with Decker, nr. 36 ("Item Bedae de temporibus), which could be Hs. 103, unless Hs. 103 is Decker's nr. 92 ("Compotum Bedae vol. I")(see Frenken , loc. cit.); Hs. 83-II should be identified with Decker's nr. 91.

Provenienz
Darmstadt library stamp, f. 1v

Inhaltsangabe

  • Vorderseite "Jaffé, codex 83.II / continet folia 219./ anno 798 scriptus./ Chronicon" ( 19c title).
  • Vordere_Innenseite 20c readers' register.
  • FEL i-vii Blank. First FEL is same paper as Vordere_Innenseite , next six of different paper.
  • 1r-v R : "24" (earlier fond number); "Codex sancti petri scriptus sub pio patre hildebaldo archiepiscopo" (ex libris, Hildebald Abp. of Köln 786-819). Lower half of page excised. V : Darmstadt stamp.
  • 2r-5r Autor: Jerome and Eusebius Titel: Praefatio in Eusebii Caesariensis Chronicon Rubrizierung: (=Sal) Eusebius hieronimus vincentio et suis salutem. Incipit: (Prol. Hieronymi) Vetus iste dissertorum mos fuit exercendi(!) ingenii causa Rubrizierung: ( 3r) Explicit praefatio. Incipit epitome. Incipit: (Prol. Eusebii) Moysen gentis hebraeae qui primus omnium prophetarum Explicit: in suis locis cum summa breuitate ponemus. (Ed)
  • PL 27:33A-62A.
  • R. Helm, Die Chronik des Hieronymus, (Eusebius Werke 7.1 and 7.2 = GCS24 and 34)(Leipzig 1913 and 1926; 2nd edition 1956; text repr. in 3rd edition with foreword by U. Treu, Berlin 1984), pp. 1-19.
  • (Omss) See Helm, 3rd ed. p. XLVII; see BHM II, nr. 203 (this ms. not listed). "24" (earlier shelf mark) repeated at top of f. 2r.
  • 5r-12v Autor: Isidore, Bp. of Seville (600-636) Titel: Chronicon Rubrizierung: Incipit chronica esidori iunioris. Incipit: Breuem temporum per generationes et regna primus ex nostris iulius africanus Explicit: nemo scit. Unusquisque ergo tunc habet saeculi finem quando transitum uitae. (Ed)
  • T. Mommsen, Chronica minora 2 (MGH Auct. ant. 11, Berlin 1894), pp. 424-481 line 6.
  • PL 83:1017B-1058A.
  • (Omss) See Mommsen, ed. cit. pp. 396-410, esp. 406 (this ms. related to Vienna, ÖNB 89 ). Mommsen's edition gives a detailed account of variants and omissions in this ms. (= K); see also his introduction pp. 405-406.
  • 12v-14v Autor: Anonymous . Titel: Chronicon - supplementum . Incipit: Ab adam usque ad diluuium anni II milia CCXLII. A diluuio usque ad abraham anni DCCCCXLII ad passionem Christi anni V milia CCXXVII. De fine fine(!) uero mundi ea sentio quae a prioribus dedici necronem Explicit: et felici confessione migrauerunt ad deum. (Ed)
  • For beginning, cf. PL 174:1459.
  • Other capitula as follows: Incipit: ( 13r) Adam dormienti ablata costa Incipit: ( 13r) Babilonia anebroth gygante Incipit: ( 13r) Eo tempore regnabat nimus Incipit: ( 13v) Nilus per aegyptum currit Incipit: ( 14r) Pilatus autem gesta Christi Incipit: ( 14r) Temporibus ualentiani et nouatiani hereticique principis.
  • 14v (4) Titel: Chronicon - supplementum Rubrizierung: Incipit supputatio eusebii cesariensis episcopi et hieronimi praesbyteri. Incipit: Fiunt ab adam usque ad diluuium generationes XIIII, iuxta ueterum supputationem anni II milia CXLII Explicit: usque constantinum et rufum consulem anni CCC XXX.
  • 14v (5) Titel: Chronicon - supplementum : Supputationes ex Orosii Historiarum libro (?); and calculation of current date. Rubrizierung: Orosius dicit. Incipit: Ab orbe condito usque ad urbem conditam anni sunt IIII milia CCCC LXXXIIII. Ab urbe condita usque natiuitatem Christi anni DCC XII Explicit: anni ab incarnatione domini DCC XCVIII. Cui uero sic non placet, sudet et legat et melius numeret. (Ed)
  • Last third of text edited in Jaffe-Wattenbach, p. 29,
  • and in MGH SS 16, p. 730.
  • cf. PL 31:744B.
  • (Omss) Cf. Vat. lat. 682 ; Cambridge, Corpus Christi 290 ; Arras, BM 45 .
  • 15r-20r Autor: Isidore, Bp. of Seville (600-636) Titel: Etymologiarum liber tertius , De quatuor disciplinis mathematicis (with omissions). Rubrizierung: (rubricated) Incipit prologus sancti esidori de numero. Rubrizierung: (not rubricated) Praefatio de quattuor disciplinis. De mathematica. Incipit: Mathematica latine dicitur doctrinalis scientia quae abstractam [Capitula 15v]; Rubrizierung: ( 16r) De arthimetica(!) Incipit: (Text) Arthimetica(!) est disciplina numerorum. Greci enim numerum rithmon uocant Explicit: solis et lunae atque astrorum et cetera. (Ed)
  • W.M. Lindsay, Isidori Etymologiarum t. 1 (Oxford 1911, repr. 1962), lib. III, prol. lines 1-13, III.iv (followed by capitula), III.i-iii, v-xiii, xv-xvi, xxiii-xxv, xxvii-xxviii.
  • see also detailed description of text from this ms. by A.E. Anspach, "Isidori Hispalensis 'Institutionum disciplinae'", Rheinisches Museum 67 (1912), pp. 563-568, including list of capitula from f. 15v.
  • (Omss) Cf. Thorndike-Kibre 851; Lindsay (ed. cit.) cites 22 mss. of the Etymol. in family I, including this ms. (= Col.). List on f. 15v shows 33 capitula, although the space for tituli at numbers 30-33 is left blank. This section comprises capitula 1-18. The next two sections ( ff. 20r-28v) continue with capitula 19-39 (i.e. ff. 15r-28v are a unified compilation in ms.).
  • 20r-26v (7) Anonymous (compiler, from Isidore, Bede, et al.). Titel: De XIIII diuisionibus temporis Rubrizierung: XVIIII. De XIIII diuisionibus temporis. Incipit: Id est athomus, momentum, minutum, punctum, hora, quadrans Athomi philosophi uocant quasdam in mundo corporum partes Explicit: tibi in saeculum id in iubeleum L annos. (Ed)
  • See description in A.E. Anspach, op. cit. (at text above, ff. 15r-20r), pp. 566-568.
  • compilation includes Isidore, ed. W.M. Lindsay, Etymologiarum t. 1-2 (Oxford 1911, repr. 1962), lib. XIII.ii, V.xxix-xxxviii, etc..
  • cf. CCCM 44, pp. 217 seqq. (Hrabanus Maurus, De computo).
  • cf. PL 90:653 seqq..
  • see C.W. Jones, Bedae Pseudepigrapha, pp. 48-51.
  • see also C.H. Beeson, Isidor-Studien, p. 174.
  • This section is numbered as capitula 19-35, continuing from previous section. Sources include Bede, De temporum ratione, as well as Isidore, Etymologiae, and other sources.
  • 26v-28v (8) Anonymous (compiler, from Isidore, Bede). Titel: De astronomia Rubrizierung: XXVI (!)(recte "XXXVI"). De mundo. Incipit: Mundus est caelum et terra et mare et omnia que in eis sunt opera Dei. De quibus dicitur, Mundus per eum factus est (John 1:10). Rubrizierung: I. De ethimologia mundi. Incipit: Mundus dicitur eo quod fuit prius mundus factus sine peccato Explicit: de circulo cursus solis hoc dixit non de magnitudine. Ogdoas habet dies II milia DCCCC XXII, et luna LXXVIIII. Endecas habet dies IIII milia XIIII, et luna CVIII. This section is numbered as capitula 36-39, continuing from previous section. Sources include Isidore, Etym ol. lib. XIII.i etc., and lib. III.xxix-l, and Bede, De temporum ratione . See Anspach, op. cit. (at text above, ff. 15r-20r), p. 568.
  • 29r-36v Autor: Anonymous Rubrizierung: Incipit de conputu lunae. [Capitula f. 29r]; Rubrizierung: ( 29v) I. De ethimologia lune. Isidorus dicit. Incipit: ( 29v) Luna dicitur a lumine solis, quia a sole accenditur, uel luna dicitur quasi lutina(!) Explicit: sic est luna embolismi IIII endegadis. List on f. 29r shows 66 capitula. The last capitulum corresponding to list is on f. 34v (numbered "LXVII"). Further capitula continue on ff. 34v-36v. Sources include Isidore, Etym . III.liii-lvii.
  • 36v Autor: Anonymous Rubrizierung: De numero caelorum et concentum eorum. Incipit: Septem esse dicunt - scinditur auriculo caeli septemplices ethera(!) [= Juvencus, Titel: Evang . I.356] - paulus tres enumerauit, salmographus plurimos Explicit: adsidui sictibus operantium contusus habescit auditus Amen. Cf. Andreas de S. Victore ( 12c), In Genesim, line 55 ( CCCM 53, p. 7). This text is written in ms. as another capitulum (not numbered) of previous text.
  • 37r-44r (11) Anonymous (Pseudo-Bede). Titel: Dialogus de XIIII divisionibus temporum et de paschae computo Rubrizierung: Item de XIIII diuisionibus temporum. Incipit: Diuisionis temporis quod sunt. M[agister](or, Mathetes?)[M = mu]. XIIII, Id est athomus, momentum, minutum, punctus D[iscipulus](or, Didaskalos?)[D = delta]. Haec itaque diuisionis temporis in solis ascensu discensuque Explicit: illo uocabulo quomodo nominatur aput christianos. (Ed)
  • Cf. PL 90:653A-664D (Ps.-Bede).
  • see C.W. Jones, Bedae Pseudepigrapha (Ithaca 1939), pp. 48-51.
  • cf. CCCM 44, pp. 217 seqq. (Hrabanus Maurus, De computo).
  • see also Clavis 2312.
  • (Omss) See Thorndike-Kibre 443-444; also Chartres, BM 132 (262) , and 102 (94) . Cf. the dialogue in this ms. ff. 205v-211v. Lower two-thirds of 44r blank.
  • 45r-58v Autor: Anonymous . Titel: Ars computi Rubrizierung: Incipit ars computi quomodo inuenta est. Incipit: Hanc artem philosophi inuenerunt. Aput grecos primus perscrutatus est tales melesius Explicit: post quem VIII milia CXXVIII idem octinarius, qui secundus. (Ed)
  • Sections on ff. 55v-57r edited by B. Krusch, Studien I (Leipzig 1880), pp. 241-244 ("Die Cölner Fragmente"). This section is a concatenation of smaller texts or capitula. See also Krusch, op. cit. pp. 39-42.
  • 59r-69r Autor: Anonymous . Titel: Regulae computi Rubrizierung: Incipiunt lectiones sive regula conputi. [Tables on ff. 59r-60r]; (Text inc. 60r)(First line rubricated) Si uis scire unde istas lectiones uel etiam terminationes primitus acciperunt exordium (!) Explicit: XII kalendas decembri sol sagittarius. Dies naturaliter XXIIII horas et momenta XIIII. Mensis XXX dies et X horas et s(?). Annus CCCLXV dies et VI horas. Texts similar to the "De argumentis lunae" in PL 90:701-728 , and in B. Krusch, Studien II (Berlin 1938), pp. 75-81. On f. 59v is a table of comparison for Victorian and Dionysian figures for Alexandrian paschal cycles (see W. Stevens, "Scientific Instruction in Early Insular Schools", op. cit. section IV, p. 95 and p. 108 note 41.
  • 69v Autor: Anonymous . Titel: Ars computi (excerpt, added later). Rubrizierung: Qualiter feria et luna per punctos et horas et partes inueniendum sit. Int[errogatio]. Incipit: Q[uo]t k[a]l[endae] sunt hodie. D[iscipulus](or, Didaskalos?)[D=delta]. VI N[onis] octobri. M[agister](or, Mathetes?). Quot habet october in nonis Explicit: Tolle CCXCV. Remanent VIII. Tolle // (text left unfinished). This 6-line text was added ( 9c) on otherwise blank page.
  • 70r-72r (15) Anonymous (Pseudo-Bede). Titel: Tabulae calculi (multiplication tables). (Ed)
  • PL 90:677D-680 (tables only, no accompanying text in this ms.; all Roman numerals in ms.).
  • See also Clavis 2283. Greek character equivalents in left column and top row for whole numbers.
  • 72v-76r (16) Titel: Calendarium Coloniense Rubrizierung: Signum capricorni. Mensis ianuarius habet dies XXXI. Kolophon: Expliciunt IIII tempora anni, menses XII, ebdomadas LII et una dies, CCCLXV dies et vi hore, VIIII milia DCCLX momenta CCCL milia DCLX. In margin at 12 March a 9c hand adds: "Obiit heribertus choriepiscopus" ( 73r); at 17 September is added: "Natalis sancti lantberti martyris" ( 75r).
  • 76r-79r (17) Titel: Cyclus paschalis (A.D. 798-911). Incipit: (Prol) ( 76r) Hic est cyclus decennouenalis quem greci enneadeceterida uocant Rubrizierung: ( 76v) Anni ab inicio mundi (Ed)
  • Cf. B. Krusch, Studien II (Berlin 1938), pp. 68-74.
  • cf. PL 67:493-498.
  • Annales colonienses in margin f. 76v: "Conbustio coloniae [810] / Obitus karoli [814] / Obitus hildebaldi episcopi [818]. In isto anno commissus est hadebaldo episcopatus beati petri." (ed. in Jaffe-Wattenbach, p. 30, and in MGH SS 16, p. 730.
  • 79v-84r (18) Titel: Rotae computisticae , with Isidore, Titel: De cyclo paschale Rubrizierung: De cyclo paschali. Incipit: Paschale cyclum ipolitus episcopus temporibus alexandri Explicit: Hic est mundus diuisus in quatuor partes, oriens aut adcrescit in uno quoque mense. (Ed)
  • First part: W.M. Lindsay, Isidori Etymologiarum t. 1 (Oxford 1911, repr. 1962), lib. VI.xvii.
  • see also A. Cordeliani, op. cit. p. 63-64, nr. LIX.
  • Includes 11 circle diagrams. Last diagram of winds and cosmos illustrated and discussed in Obrist, op. cit. pp. 60-66.
  • 84v-85v (19) Titel: Cycli lunae Rubrizierung: Incipit cyclus lunae id est lunas in kalendis mensuum. [tables on ff. 84v-85r; circular diagram on 85v, above text]; (Text Inc) ( 85v) Tiberio cessare(!) ter et germanico fuerunt kalendae ianuarii die sabbato Explicit: lunas paschales sunt annotate sicut supra rota ostenditur.
  • 86r-125v Autor: Bede Titel: De temporum ratione Rubrizierung: Incipit prologus bede de libro computo. Incipit: (Prol) De natura rerum et ratione temporum duos quosdam(!) stricto sermone libellos [Capitula 86v-87r]; Incipit: (Text)( 87r) Dies est aer sole inlustratus, nomen inde sumens Explicit: ibidem ne fallor transpariter menses unum tricenorum conputare dierum. (Ed)
  • C.W. Jones, Bedae Opera de temporibus (Cambridge, Mass., 1943), pp. 175-291.
  • PL 90:293A-520C. Chapters rearranged in the following order: prol., 5-7, 27, 30-33, 4, 1, 3, 53, 55, 8-12, 14-15, 13, 16, 2, 35-37, 45-47, 44, 38-40, 34, 65, 64, 63, 59, 61-62, 51, 60, 25-26, 28-29, 24, 56, 43, 17-18, 19, 20 [ Incipit: Sunt autem anni tres], 23, 50, 42.
  • (Omss) Köln, Dombibl. 103 ; see also C.W. Jones, ed. pp. 140-161 , and A. Cordeliani, op. cit., pp. 55-56. This ms. in delta-group of C.W. Jones, ed., p. 144. Cap. 4 = PL 90:699-700. Additional rules at end of cap. 13. After cap. 56 is the following cap.: Rubrizierung: Quota sit luna in kalendas. Incipit: In decennouenali cyclo adde aepactas anni ad regulares uniuscuiusque mensis et inuenies lunam ut puto Explicit: luna in kalendis maii. Cap. 18 is split into two sections, second part abbridged. Lacks first part of cap. 20. Lacking cap. 21-22, 41, 48-49, 52, 54, 57-58, and 66.
  • 126r-v Autor: Sisebutus, king of Visigoths (612-620) Titel: Epistola ad Isidorum de libro rotarum Rubrizierung: Incipit epistola sisebuto(!) regis gotorum missa ad isidorum de libro rotarum. Incipit: Tu forte in luco lentus uaga carmina gignis ["in" suprascript] Explicit: Luna meat fratrem rectis obiectibus arguens. (Ed)
  • PL 83:1112A-1114A.
  • J. Fontaine, Isidore de Seville, Traité de la nature (Bordeaux 1960), pp. 328-335.
  • see also ibid., 151-161, 457-466.
  • (Omss) See J. Fontaine, op. cit., pp. 159-161 . Written continuous as prose. See also Schaller-Könsgen 16513.
  • 126v-143r Autor: Isidore, Bp. of Seville (c. 600-636) Titel: De natura rerum . Incipit: (Prol)( 126v) [Sal]; Dum in te prestante ingenio facundiaque ac uario flore [Capitula f. 126v]; Rubrizierung: I. De diebus. Incipit: (Text) Dies est solis orientis presencia quousque ad occasum perueniat Explicit: ad crucianda corpora damnatorum finem numquam est habiturus. Explicit. (Ed)
  • PL 83:963A-1016C.
  • J. Fontaine, Isidore de Seville, Traité de la nature (Bordeaux 1960), pp. 167-325.
  • G. Becker, Isidori Hispalensis De natura rerum liber (Berlin 1857), pp. 1-78.
  • (Omss) Köln, Dombibl. 99 ; J. Fontaine, op. cit., pp. 20-38 , lists over 50 mss., including this one. See also Clavis 1188. Text includes diagrams throughout. Lacks cap. 48 at end.
  • 143v-144v Autor: Isidore, Bp. of Seville (600-636) Titel: Etymologiarum liber 15 , cap. 14-16. Rubrizierung: ( 143r) De finibus agrorum. Incipit: Fines dicti eo quod agri funiculis sint diuisi. Mensurarum enim lineae Explicit: his uiae praecurrentium inuestigentur, id est agnoscantur. These three capitula (De finibus agrorum, De mensuris agrorum, De itineribus) and the following three capitula are added on to Isidore, De natura rerum, without a major rubric.
  • 144v-145r Autor: Anonymous Rubrizierung: De signis et eorum significationes(!). Incipit: Martius arietis abraham, pro eo quod arietem domino obtulit Explicit: uxorem accipere utile est.
  • 145r Autor: Anonymous Rubrizierung: De quattuor tempora(!) anni. Incipit: Annus uertens tempora quattuor, uernus et aestas Explicit: Habet hiems decembrum, ianuarium necnon februarium.
  • 145r Autor: Anonymous Rubrizierung: De numero. Incipit: Intelligibilis quidem numerus infinite crescit, sed infinite Explicit: nuncupauerunt sensibilibus aegestatem. Explicit. Lower half of 145r blank.
  • 146r-171v (27) Anonymous (Revision, probably 8c, of Latin translation, probably 7c). Titel: Scholia in Arati Phaenomena (recensio interpolata) (= Revised Aratus Latinus). Rubrizierung: Arati ea quae uidentur (first two lines all rubricated, no break between titulus and text) Incipit: ostensionem quoque de quibus videntur (end rubrication) / oportet fieri ad austrum Explicit: adeptos fuisse opinabantur uictoriam. (Ed) E. Maass, Commentariorum in Aratum reliquiae (Berlin 1898), pp. 99-297.
    • Ff. 146r-149r : Maass pp. 102-104, 105A-126, 134-135, 137A-139A, 140-144;
    • ff. 149r-150v : Maass pp. 105B-109B, 113B-123B, 137B-139B;
    • f. 150v : Maass p. 145;
    • ff. 152r-v : Rubrizierung: De celi posicione Incipit: Caelum circulis quinque distinguntur quorum duo extremi Explicit: anteposita his deformia.
    • Rubrizierung: D(!) stellis fixis et stantibus. Incipit: Stellarum aliae cum caelo feruntur, ideoque quod non excedunt Explicit: ( 153r) et comodo(!) consentit aut uisus est. ff. 153v-154r : Maass pp. 155-161 ( cummunem(!) stellam. Porro duodecem signorum ordo hic est, primum arietis signum uenus, mercurius, luna.); ff. 154v-168v : Maass pp. 180-277, recensio interpolata; f. 169r : Maass pp. 285-287 (Zodiacus uel signifer duabus ut sol.); ff. 169v-171v : Maass pp. 290-297, recensio interpolata.
    (Omss) See McGurk, op. cit. pp. 319-320 , for other illustrated copies; also: Praha, Sk.Uk. 1717 ; Vat. reg. lat. 1324 (= Thorndike-Kibre 124 ). Maass, ed. cit. p. 101 , uses 10 mss. for edition (this ms. = K); cf. this ms. esp. to Dresden 183 . Spaces for illustrations throughout text, not all filled in; some illustrations painted, some only drawn in sketches (on illustrations see G. Thiele, op. cit., Bischoff, "Über Einritzungen", loc. cit., and McGurk, op. cit.). This ms. listed in E. Zinner, Verzeichnis der astronomischen Handschriften des deutschen Kulturgebiet (Munich 1925), nr. 705. Referring to this ms. in relation to the other extant illustrated Carolingian mss. of this text, McGurk (op. cit. p. 319) writes, "The most beautiful of the group, its quality and its early date suggest that it might be close to an exemplar at the palace." This text, known as the Revised Aratus Latinus, probably dates to the 8c, and is based on the anonymous prose translation ( Aratus Latinus, probably 7c) of Aratus' Greek, plus scholia ( 3c) to the translation of Aratus by Germanicus Caesar. See McGurk, op. cit. p. 318, for more on the relationship of this text to the original poem of Aratus and other Latin versions.
  • 172r-173v Autor: Dionysius Exiguus Titel: Epistola de Pascha Rubrizierung: Incipit de communibus et embolismis annis. Incipit: [Sal]; (Text) Reuerentiae paschalis regulam diu sancto ac uenerabili petronio episcopo commonentem Explicit: quia embolismus est, fiunt dies CCCLXXXIIII. Hucusque dionisius exiguus Deo gratias explicit. (Ed)
  • B. Krusch, Studien II (Berlin 1938), pp. 82-86.
  • A. Bucherius [= G. Bouchier], De doctrina temporum (Antwerp 1634)(not seen).
  • Thorndike-Kibre 1359.
  • 173v-175r Autor: Cyrillus Alexandrinus (and Pseudo-Cyrillus = Bonifatius IV ?) Titel: Epistola de pascha Rubrizierung: Incipit epistola cirilli. Incipit: [Sal]; (Text) Scriptam uenerationis uestrae multam habentiam querimoniam cum omni letitia Explicit: ut adferat ad uos. pax cum spiritu uestro et meo in Christo Iesu domino nostro. (Ed)
  • B. Krusch, Studien I (Leipzig 1880), pp. 344-349.
  • PL 54:601A-606A (PL edition lacks first part and last lines).
  • See also Clavis 2304; see esp. C.W. Jones, Bedae Opera de temporibus, pp. 93-97.
  • 175r-176r Autor: Pascasinus Titel: Epistola ad Leonem papam de Pascha Rubrizierung: Incipit epistola pascassini episcopi ad beatissimum papam leonem de ratione paschae. Incipit: [Sal]; (Text) Apostolatus uestri scripta diacono panormitante(!) ecclesiae siluano(!) Explicit: pro sua pietate ut sustinere possimus. (in margin, 9c) Finit. (Ed)
  • PL 54:606A-610A.
  • see also Thorndike-Kibre 114.
  • Modern hand notes end of the text in margin, f. 176r (there is no original rubric for beginning of next text).
  • 176r Autor: Anonymous . Titel: De primicerio et secundicerio . Incipit: Cyr grece, manus latine dicitur, super manum sepe potestas sepe scriptus Explicit: apud quos princeps quislibet MA\TA\PA\AM\ dicitur, cum proprie ut festur MA\TA\PA\AM\ dicitur apium.
  • 176v-178r Autor: Anonymous . Titel: De cyclo paschali . Incipit: Princeps dionisius alaxandrinus(!) episcopis grece scripserat exordium spei nostre Explicit: Christus panem accepit et calicem ipsum et istum benedicens reliqua.
  • 178r Autor: Anonymous Rubrizierung: In nomine Dei summi incipit. Incipit: Quidam quidem secundum grecos dominum nostrum Iesum Christum tertio ogdoadis anno passum esse Explicit: et quater tricenteni octogeni quaterni ut est CCC CCC CCC reliqua. Explicit.
  • 178r-181v Autor: Proterius Alexandrinus Titel: Epistola ad Leonem papam de ratione paschalis (= Epistola Leonis Magni 133). Incipit: [Sal]; Piissimus et fidelissimus imperator noster martianus litteris ad nos Explicit: deum precor, dilectissime et desiderantissime. Finit amen. (Ed)
  • B. Krusch, Studien I (Leipzig 1880), pp. 266-278.
  • PL 54:1084B-1094A.
  • and PL 67:507B-514A.
  • 181v-184r Autor: Dionysius Exiguus Titel: Epistola ad Petronium de cyclo paschali (Dionysii Epistola 1). Incipit: [Sal]; (Text) Paschalis festi rationem quam multorum diu frequenter a nobis exposcit Explicit: diuina gratia custodire dignetur. Explicit praefatio. (Ed)
  • PL 67:19A-23B and 483D-494A.
  • B. Krusch, Studien II (Berlin 1938), pp. 63-67.
  • See Clavis 2284.
  • 184r-187v Autor: Leo Hispanus (7c) Titel: Epistola de computo paschali . Incipit: [Sal]; (Text) Imperas praecepisque mihi beatissimae et magne pater sesulde Explicit: (Expl. epist. Leonis) ( 185v) nihil obscurum in compoti paschalis racionem manebis(!) et cetera. En et haec epistola Sicque de questione paschali his declarat uerbis,
    • To which is added: Autor: Ambrose, Bp. of Milan (374-397) Titel: Epistola Titel: 23 , cap. 8-22. Incipit: (Inc. Ambrosii Epist.) Licet de futura die pasche incideret questio tamen iam in rebus Explicit: (Expl. epist. Ambrosii) ( 187v) maiestatem indiuiduam concinnantes.
    Explicit. (Ed)
  • Epist. Leonis: B. Krusch, Studien I (Leipzig 1880), pp. 298-302.
  • see also Clavis 2300.
  • see also A. Cordeliani, "Les traités de comput du haut Moyen-Age (526-1003), Bulletin du Cange 17 (1943), p. 64, nr. LX.
  • Epist. Ambrosii: PL 16:1029-1035.
  • 188r-191v Autor: Pseudo-Anatolius Titel: Canon paschalis (De ratione paschali) Rubrizierung: Incipit liber anatholi de ratione paschali. Incipit: De ratione ordinationis temporum ac uicissitudinum mundi dicturi Explicit: et hiemis VIII kalendas ianuarii similiter diuidat. (Ed)
  • B. Krusch, Studien I (Leipzig 1880), pp. 311-327.
  • PG 10:209C-222B.
  • See also Clavis 2303; A. Bucherius [= G. Bouchier] (1643) (not seen); and A. Cordeliani, Bulletin du Cange 17 (1943), p. 54, nr. 16.
  • 191v-193v Autor: Martinus Bracarensis (?) (Pseudo-Athanasius) Titel: De Pascha Rubrizierung: Incipit iterum de pascha. Incipit: Plerique misterium paschae narrare uoluerunt simulque degerere Explicit: ediximus per gloriam saluatoris Christi cui est honor et gloria in secula seculorum. (Ed)
  • B. Krusch, Studien I (Leipzig 1880), pp. 328-336.
  • PL 72:49D-52B.
  • See also Clavis 2302.
  • 193v-197r Autor: Anonymous . Titel: Computus paschalis Rubrizierung: Incipit prologus paschae. Incipit: Cum magnanimo inpulsare et cogitationes accederent animo meo inquirere Explicit: ut incipiat III cyclus consulatu numero baudibis (!) et saturnini. Finit. (Ed)
  • B. Krusch, Studien I (Leipzig 1880), pp. 227-235.
  • Mommsen I, pp. 736-738 ("pars prior" only).
  • See also Clavis 2292.
  • 197r-v Autor: Leo Magnus (pope) Titel: Epistola ad episcopos Galliarum et Spaniarum de paschate Rubrizierung: Incipit aepistola pape leonis ad gallia(!) et ad spaniam de pasche sollemnitatibus. Incipit: [Sal]; (Text)( 197v) Cum in omnibus diuinorum praeceptorum regulis exsequendis sacerdotalem Explicit: sicut una fide iungitur(!) ita una sollemnitate feriemur. Explicit ad gallia et spania (!). (Ed)
  • PL 54:1101B-1102B.
  • 197v-198r Autor: Hilarius papa (?) Titel: Epistola ad Victorium de paschate . Incipit: [Sal]; (Text) Cum pleraque de ratione paschali tam de greco translatam quam a latinis Explicit: inoffenso deuotionis tramite dirigamur. (Ed)
  • B. Krusch, Studien II (Berlin 1938), p. 16.
  • 198r-201r Autor: Victorius (?) Titel: Epistola Victorii ad Hilarium papam Rubrizierung: Incipit prologus ad eodem de ratione paschae. Incipit: [Sal]; (Text) Utinam praeceptis tuis sancte pape hilare, tam effectum ualeam parere Explicit: quod aliquotiens obseruatum est repperire non posse. (Ed)
  • B. Krusch, Studien II (Berlin 1938), pp. 17-26.
  • 201r-203r Autor: Pseudo-Jerome (Pseudo-Columban) Titel: Disputatio de sollemnitatibus et sabbatis Rubrizierung: Disputatio hieronimi de sollemnitatibus paschae. Incipit: De sollemnitatibus et sabbatis et neomoeniis quae in lege Explicit: otium exigit. Ora pro me uenerabilis papa. (Ed)
  • G.S.M. Walker, Sancti Columbani opera (Dublin 1957), pp. 198-207 (among "dubious writings").
  • B. Krusch, Neues Archiv 10 (1884), pp. 84-88 (attributed to Columban).
  • PL 22:1220-1224 (attributed to Jerome).
  • (Omss) See Walker, op. cit. (edition) p. lx . Treatise on Jewish observances, especially in reference to Easter; authorship and date uncertain (see Walker, op. cit. pp. lx-lxi); see also Clavis 2278.
  • 204r-205v Autor: Macrobius Titel: Excerptum ex Saturnaliorum libro primo (Sat. 1.12.2-1.13.7). Rubrizierung: Incipit anni ordo aput aegiptios primus inuentus ut refert magrovius theodosius. Incipit: Archades annum suum tribus mensibus explicabant, carnensis(!) sex, greci reliqui Explicit: sed sol febroarius XXVII dies sae tenuit (!). (Ed)
  • J. Willis, Macrobius, vol. 1 (Leipzig 1963), pp. 54 line 6 -62 line 22.
  • Text from this ms. listed in Zinner, op. cit., nr. 12096 (= Thorndike-Kibre 727)(titulus as incipit).
  • 205v-211v Autor: Anonymous . Titel: Interrogationes et responsiones de divisionibus temporis Rubrizierung: Incipiunt interrogationes uel responsiones de dies septimane et dies mensuum seu de punctu uel momenta necnon et horas uel quadrantes (!). Incipit: Quibus modis dicuntur dies mensis. Respondit. IIII. Quo modo legimus Explicit: probabiliter ualemus indegare. (Ed)
  • Another version in PL 90:653 seqq. (see C.W. Jones, Bedae Pseudepigrapha, pp. 48 seqq.).
  • Cf. similar dialogue in this ms., ff. 37r-44r.
  • 211v-213v Autor: Anonymous . Titel: Cyclus lunae Rubrizierung: Incipit ciclus et cursus lune. [Tables and texts on moon]; Explicit: (last text) easdem aetates habeant quos prius habuerunt. Begins with table of lunar epacts for the first days of the months, according to W. Stevens loc. cit., "in Alexandrian terms but adjusted to the Victurian cycle."
  • 215r Autor: Cyrillus Alexandrinus (?) Titel: De ratione pasche Rubrizierung: Incipit prologus sancti cirilli episcopi alexandrini de ratione pasche. Incipit: Sanctum theofilum totius alexandrine urbis episcopum suis litteris conrogauit ut Explicit: sicque traditur per maiorem tradicionem bissextus. Explicit epistola cirilli. (Ed)
  • B. Krusch, Studien I (Leipzig 1880), pp. 338-343. Lacks cap. 1 and first half of cap. 2.
  • 215v-217v Autor: Isidore, Bp. of Seville (600-636) Titel: Etymologiarum liber 16 , cap. 25-27. Rubrizierung: Capitulo XXIIII de ponderibus. Incipit: Ponderum CCC(!) mensurarum iuuat cognuscere modum, nam omnia Explicit: in dextro brachio superiori o littera coniuncta xenix est. (Ed)
  • W.M. Lindsay, Isidori Etymologiarum t. 2 (Oxford 1911, repr. 1962) lib. 16, cap. 25-27.
  • 218v (49) Titel: Computus - Supplementum . Incipit: (Table) A - III / B - III / C - XXVIII Z -III. Incipit: (Text) Quicumque egrotare inciperet ut scias si uiuet aut Explicit: si inferius fuerit mortalis erit. Cf. Thorndike-Kibre 1236. This table and text followed by two other diagrams, including:
    • Rubrizierung: Computus dierum. Incipit: Saturnus - CXXVII Explicit: ueneris - LXXXVII.
  • 219r Blank except for small pen trials.
  • 219v "Duodarich p(raesbyte)r sub hildebaldo episcopo et rege karolo pro duoden\ de cera ad sanctum seuerinum / Uicedomnus othil, gunthart, hunfrid, berenfrid, hartfrid praepositus, ruotbert p(raesbyte)r, guntfrid, theodolt, radolt, lingolf." (added early 9c). (Ed)
  • MGH SS 16, p. 730, lines 32-35.
  • REL-RPD Blank.

Bibliographie

  • Hartzheim, pp. 46-47, 53, 55, 139.
  • Jaffé-Wattenbach, pp. 29-31.
  • A.E. Anspach, "Isidori Hispalensis 'Institutionum disciplinae'", Rheinisches Museum 67 (1912), pp. 556-568, this ms. pp. 563-568.
  • Arndt, Neues Archiv 4, p. 163 (not seen).
  • C.H. Beeson, Isidor-Studien, (Munich 1913), pp. 70, 128, 174.
  • B. Bischoff, "Panorama der Handschriftenüberlieferung", Studien 3, p. 9 note 15 (English trans. "Manuscripts in the Age of Charlemagne", MLAC, p. 24).
  • B. Bischoff, "Über Einritzungen in Handschriften des frühen Mittelalters", Studien 1, p. 88 note 1.
  • A. Chroust, Monumenta Paleographica, Ser. 2/1, Lief. 6 (Münster 1906), Taf. 10.
  • CLA 8.1154;
  • Decker, Manuskriptensammlung, p. 235(21), nr. 36, see also p. 247(33), nr. 91.
  • A. von Euw, "Die künstlerische Gestaltung der astronomischen und komputistischen Handschriften des Westens", Science in Western and Eastern Civilization in Carolingian Times, ed. P.L. Butzer and D. Lohrmann (Basel 1993), pp. 251-269 (with plates)(not seen).
  • A. von Euw, "Imago mundi", Monumenta Annonis [exhibition catalogue] (Köln 1975), pp. 91-102, nr. A 35.
  • Fontaine, Isidore de Seville, Traité de la nature (Bordeaux 1960), pp. 27-28, 46 seqq..
  • G. Frenken , "Zu dem Kataloge der Dombibliothek von 833," in K. Löffler, Bibliotheksgeschichte, p. 53.
  • P. Heusgen, "Die komputistische Handschrift der Kölner Dombibliothek", Colonia Sacra 1, Festgabe für W. Neuss, ed. E. Hegel (Köln 1947), pp. 11-18 (not seen).
  • W.M. Lindsay, Notae Latinae (Cambridge, Engl., 1915), passim.
  • L.W. Jones, The Script of Cologne , pp. 37-40, nr. 6.
  • L.W. Jones, "Cologne MS. 106 ", Speculum 4 (1929), pp. 52-61 and plate Vb.
  • C.W. Jones, Bedae Opera de temporibus (Cambridge, Mass., 1943), pp. 144 and 151.
  • C.W. Jones, Bedae Pseudepigrapha (Ithaca 1939), p. 115 with references to further pages.
  • C.W. Jones, "The 'Lost' Sirmond Manuscript of Bede's 'Computus'", English Historical Review 52 (1937), pp. 204-219 (not seen).
  • Karl der Grosse: Werk und Wirkung [exhibition catalogue] (Aachen 1965), p. 270, nr. 443 and Abb. 84.
  • B. Krusch, Studien zur christlich-mittelalterlichen Chronologie, I (Leipzig 1880), pp. 39-42, 195-205.
  • B. Krusch, Studien zur christlich-mittelalterlichen Chronologie, II (Berlin 1938), p. 8 (simple mention; this ms. = C in his editions).
  • W.M. Lindsay, Notae Latinae (Cambridge, Engl., 1915), passim.
  • P. McGurk, "Carolingian Astrological Manuscripts", Charles the Bald: Court and Kingdom , ed. M. Gibson and J. Nelson, BAR International Series 101 (Oxford 1981), pp. 319, and 328 note 17.
  • MGH SS 16, p. 730, lines 20-35.
  • MGH SS 17, p. 442, plate 3.
  • T. Mommsen, Chronica minora 1 (MGH Auct. ant. 9), p. 674.
  • T. Mommsen, Chronica minora 2 (MGH Auct. ant. 11), pp. 405-409, nr. 76 (K).
  • T. Mommsen, Chronica minora 3 (MGH Auct. ant. 13), p. 240.
  • B. Obrist, "Wind Diagrams and Medieval Cosmology", Speculum 72 (1997), pp. 33-84, figures 5 and 19.
  • Ornamenta Ecclesiae 1, pp. 391-392 and 419, 421.
  • E.K. Rand, "On the Symbols of Abbreviations for -tur", Speculum 2 (1927), pp. 58-59, plates 2-3.
  • Rhein und Maas1, p. 165.
  • G. Thiele, Antike Himmelsbilder (Berlin 1898), pp. 158-160.
  • W. Stevens, "Scientific Instruction in Early Insular Schools", Insular Latin Studies, ed. M. Herren (Toronto 1981), pp. 83-111, this ms. p. 108 note 41 (repr. in Cycles of Time and Scientific Learning in Medieval Europe [1995], section IV).
  • W. Stevens, "Sidereal Time in Anglo-Saxon England", Voyage to the Other World: The Legacy of Sutton Hoo, ed. C. Kendall and P. Wells (Minneapolis 1992), pp. 125-152, this ms. p. 144 note 8 (repr. in Cycles of Time and Scientific Learning in Medieval Europe [1995], section V).
  • L. Traube, Nomina sacra (Munich 1907, repr. Darmstadt 1967), p. 220.
  • L. Traube, "Perrona Scottorum", Sitzungsberichte der philosophisch-philologischen und historischen Class der K. B. Akademie der Wissenschaften 4 (1900), p. 512.
  • Weitzmann, Ancient Book Illumination, pp. 24-26 (on illustrations of the Aratea), this ms. p. 25 and pl. XIV, figs. 29-30.
  • E. Zinner, Verzeichnis der astronomischen Handschriften des deutschen Kulturgebiet (Munich 1925) (text on ff. 146r-171v as nr. 705).
  • see also CLA Suppl. nr. 1154, p. 62.

Quellenangabe

  • The Medieval Manuscripts of the Cologne Cathedral Library. Volume I, MSS. 1-100. By Diane Warne Anderson and Jonathan Black, edited by Diane Warne Anderson. [ Digitaler Volltext]
Impressum
Herausgeber
Erzbischöfliche Diözesan- und Dombibliothek Köln
Redaktion
Im Rahmen des DFG-Projekts CEEC bearbeitet von Patrick Sahle; Torsten Schaßan (2000-2004)
 
Bearbeitung im Rahmen des Projekts Migration der CEEC-Altdaten von Marcus Stark; Siegfried Schmidt; Harald Horst; Stefan Spengler; Patrick Dinger; Torsten Schaßan (2017-2019)
Ort
Köln
Datum
2018
URN
urn:nbn:de:hbz:kn28-3-11342
PURL
https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:hbz:kn28-3-11342
Lizenzangaben

Die Bilder sind unter der Lizenz CC BY-NC 4.0 veröffentlicht

Diese Beschreibung und alle Metadaten sind unter der Lizenz CC BY-NC-ND 4.0 veröffentlicht